Ayak hastalıkları, sığır yetiştiriciliğinde ciddi ekonomik kayıplara neden olan hastalıklar arasında yer almaktadır. Ayak hastalıklarının meydana gelmesinde, yapıcı ve hazırlayıcı olarak pek çok etiyolojik faktör etkili olmaktadır. Genellikle birden fazla etiyolojik faktörün beraber etkisiyle hastalık oluşmaktadır. Bu faktörlerin bilinmesi ve ortadan kaldırılmaları, ayak hastalıklarının ve buna bağlı ekonomik kayıpların önlenmesi açısından oldukça önemlidir.

 

Ayak Hastalıkları ve Kalıtım

Ayak hastalıklarının bir çoğunun kökeni kalıtsaldır. Bunlardan syndactyly, ectrodactylia ve polydactyly gibi bazıları konjenitaldir. Bazılarıysa hayvanın yaşının ilerlemesi ve diğer bazı etiyolojik faktörlerin etkisiyle gelişir. Limax (interdigital hiperplazi), laminitis, taban ülseri ve ekstremitelerde görünen bazı duruş bozuklukları gibi. Bazı tırnak deformasyonları da (gaga tırnak, geniş ve yayvan tırnak, makas tırnak, ayrık tırnak, tirbüşon tırnak gibi) bu hastalıklara eklenebilir.

 

Barınma

Bölmeler

Sığırların yaşadıkları mera, ahır, padok vs. gibi barınak koşulları, ayak hastalıklarının oluşumunda son derece etkilidir. Bilhassa tırnak lezyonlarının meydana gelmesinde, uygun olmayan barınak zemini, düzeni ve yetersiz altlık önemli faktörlerdir.

Uygun düzenlenmeyen barınaklarda, sığırlar uzun süre ayakta kalırlar. Bu durum, tırnağın canlı dokusunda ve eklemlerde aşırı strese neden olarak ayak sağlığını olumsuz yönde etkiler.

Hayvanların yatarak dinlenebilmeleri için  benzer bağımsız ahır bölmeleri düzenlenebilir. (Şekil 1.)

 

Şekil 1. Sığırlar için düzenlenebilecek bölme tipi

 

Bu bölmeler, sığırların rahat bir şekilde yatıp kalkabileceği büyüklükte ve yeterli sayıda olmalıdır. Bölmeler, idrar ve dışkı artıklarının birikmeyeceği bir yapıda düzenlenmelidir.  İdeal bölmeler  1.5 m genişliğinde ve  2.2 m uzunluğundadır. (Şekil 2.)

Şekil 2. Bağımsız ahır bölmelerinin ölçüleri

 

Eğer imkan varsa, bölmelerin ön tarafında, hayvanların baş ve boyunlarının hareketi için 1 m uzunluğunda alan bırakılmalıdır. Çünkü yatmakta olan bir hayvan, ayağa kalkma sırasında yaklaşık olarak 1 m kadar ileriye yönelebilmektedir. (Şekil 3.)

 

Şekil 3. Sığırların yerden kalkarken ileri yönelimleri

 

Kısa kalan bölmelerde, sığırların arka ayakları idrar ve dışkı kanalına düşer. Fazla uzun bölmelerde ise hayvanlar idrar ve dışkılarını bölmelerin içine yapar. İdrar ve dışkı kanala ulaşamadığından, hayvanların arka ayakları dışkı içinde kalır. Bölmelerin giriş basamakları 20 cm civarında olmalıdır. Basamağın yüksek olması, hayvanların bölmeye giriş çıkışında zorlanmalarına neden olabilir. Bölmelerin yan bariyerlerinden,  alttakilerin yüksekliği 35 – 40 cm, üsttekilerin yüksekliği ise 100 – 120 cm olmalıdır. (Şekil 2.) Yan bariyerler fazla yüksek olursa, hayvanların bunların altlarından girmeye çalışırken sakatlanabilir.

Hayvanların bölmelerdeki dinlenme sürelerini uzatmak adına, saman, talaş, sap benzeri yumuşak altlıklar kullanılabilir. Bu sayede hayvanlar daha uzun süre dinlenir ve ayak dokusu üstündeki stres azaltılır.

 

Gezinme Alanları ve Zemin

Ahırlarda, hayvanların rahat hareket edebilecekleri, bölmeler haricinde gezinti alanları da olmalıdır. Gezinti alanları yetersiz olan kalabalık ahırlarda, hayvanlar yeteri kadar hareket edemez. Ayrıca hayvanların rahat bir şekilde yürüyebilecekleri bir kaç çıkış yolu ve kapısı da bulunmalıdır.  Ahırlarda keskin dönemeçler olmamalıdır. Bunlar çarpma ve yaralanmalara neden olabileceği gibi, dönme sırasındaki tırnak tabanı zorlamalarına bağlı, beyaz çizgide ayrılmalara da sebep olabilir.

Barınağın zemini, ayak sağlığı açısından çok önemlidir. iyi düzenlenen barınaklarda, “zeminin bakım ve düzgünlüğü” ile “tırnakların bakım ve düzgünlüğü” arasında uyum vardır. Beton zeminli ahırlar, genellikle sert ve düzgün yüzeyli olurlar. Buna benze düz zeminler, ayakların yere bastığında yeterince destek alamamasına ve hayvanları kayarak düşmesine neden olurlar. Ayrıca bu tür zeminlerde boynuz tırnak aşınması da yeterli düzeyde olmaz. Hayvanların bu tür düzgün ve sert zeminlerde uzun süre ayakta kalmaları, pek çok taban lezyonuna yol açar. Pürüzlü zeminler ise ayakların yeri tutmasına yardımcı olur. Fakat boynuz tırnağın aşırı aşınmasına ve ezilmelere de sebep olabilir.

Ahırların zemininde çakıl taşı benzeri, çıkıntılı ve sert malzemeler kullanılmamalıdır. Zeminler, aşırı dışkı ve idrarla kirlenmiş olmamalıdır. Ayakların uzun süreli olarak idrar ve dışkı içinde kalmaları, boynuz tırnakta yumuşamaya ve aşırı uzamaya yol açar. Bu tip ortamlarda, interdigital deri hastalıkları ve ökçe erozyonunun insidensi artmaktadır. Bunu önlemek için artıklar sık sık temizlenmeli veya ızgaralı zemin kullanılmalıdır.

 

Resim 1. Taban Ülseri

Beslenme ve Ayak Hastalıkları

Hayvanların beslenme alışkanlıkları ve yöntemi, tıpkı tüm organlar ve sistemler gibi, ayak sağlığı üzerinde de çok etkilidir. Pek çok ayak hastalığının oluşmasında, beslenme kaynaklı hatalar, doğrudan ya da dolaylı olarak etkili olurlar.

Hayvanların uzun süre konsantre  yemler ve silajla beslenmeleri, ayak hastalıklarının insidensini arttırır. Bu etki bilhassa laktasyon döneminde daha belirgindir. Rasyonda bulunan kesif yem / kaba yem oranı dengeli olmalıdır. Tavsiye edilen oran % 60 / % 40 ‘tır.

Düşük konsantrasyonlu yemlerden, yoğun konsantrasyonlu yemlere ani geçişler yapılmamalıdır. Doğum öncesi ve sonrasında, bu durumdan özellikle kaçınılmalıdır.

Günlük kesif yem, bir defada verilmemeli, yemleme gün içinde eşit aralıklarla düzenlenmelidir. Hayvanların gün içerisinde serbestçe ot yeme imkanı olmalıdır.

Yağ ve protein oranları yüksek rasyonlar, ayak hastalıkları oluşumunda predispoze faktördür. Bu yüzden rasyonda bulunan protein oranı % 18’i geçmemelidir. Hazırlanan rasyonlarda sülfür içerikli hayvansal amino asitlerin olması daha yararlıdır.

Sığırlarda ayak sağlığını olumsuz etkileyen başlıca faktörler;

• Uzun süreli tek yönlü beslenme sonucu vitamin ve mineral noksanlıkları
• Çeşitli sindirim hastalıkları
• Zehirlenmelerdir.

Özellikle çinko noksanlığı, süt sığırlarında görülen ayak hastalıkları bakımından çok önemlidir. Bu yüzden rasyona ilave edilecek günlük 3 g çinko yararlıdır. Biotin ilavesi de tırnak ve boynuz kalitesinin artmasını sağlayarak koruyucu etki yapar.

 

Hareket ve Ayak Hastalıkları

Hayvanların düzenli olarak hareket edebilmeleri, hem hayvanların genel sağlıkları hem de ayak sağlıkları açısından son derece önemlidir. Aşırı hareket ya da hareketsizlik, bir çok ayak hastalığının oluşmasına neden olmaktadır.

Düzenli hareket, tırnaklardaki kan dolaşımının düzenlenmesine, boynuz tırnak üreten dokulara yeterince besin ve oksijen taşınmasına yardım eder.

Uzun süreli hareketsizlik ise ayakların canlı dokularındaki kan dolaşımının azalmasına ve anoksiye sebep olur. Kapalı alanlarda hareketsiz kalmaları, tırnakların aşınmasını önleyerek aşırı uzamalarına yol açar. Bunun sonucunda tırnak mihanikiyeti bozulur, boynuz ve canlı tırnak dokularında ezilmeler meydana gelir. Bunun dışında, uzayan tırnakların arasında biriken pislik, hareketsizlik sebebiyle atılamaz ve enfeksiyon etmenlerinin gelişmesine uygun bir ortam oluşur.

Bütün bu sebeplerle, işletmede bulunan hayvanların serbestçe dolaşmaları ya da her gün belirli sürelerle yürümelerinin sağlanması, tırnak gelişimi ve ayak sağlığı açısından çok önemlidir. Bunun için kullanılacak yürüme yolları yeterli genişlikte ve meyilsiz olmalıdır. Zeminde çakıl, taş çivi, cam vb. delici ve ezici özellikte malzeme ve maddeler bulunmamalıdır.

Aşırı hareket, tırnak tabanının fazla aşınmasına ve incelmesine sebep olur ve laminalar üzerinde travmatik etki eder.

Mevsim

Genellikle sonbahar ve kış mevsimlerinde, ayak hastalıkları insidensi artmaktadır. Bu aylarda meralar ve barınakları mevsimsel şartlardan olumsuz etkilenirler. Hayvanlar meraya çıkıp otlayamaz, uzun müddet ahırlarda kapalı halde hareketsiz kalırlar. Genellikle kış aylarında  tırnak bozuklukları ve interdigital deri hastalıklarında artış olur.

 

Yaş ve Ayak Hastalıkları

Ayak hastalıklarına 3 – 6 yaşlar arasında daha sık rastlanmaktadır. Daha genç ve daha ileri yaşlarda hastalık insidensi azalmaktadır. Fakat bazı rahatsızlıklar genç hayvanlarda, bazıları da yaşlı hayvanlarda daha sık görülmektedir. Mesela “kronik laminitis” yaşlı hayvanlarda, “akut ve subakut laminitis” ise düvelerde daha sık görülür.

 

Irk ve Cinsiyet

Bazı ırklar, belirli ayak hastalıklarına karşı, kalıtsal olarak daha duyarlıdır. Laminitis, Holştayn ve Jersey ırkı sığırlarda, limax (interdigital hiperplazi) ise Hereford ırkı sığırlarda daha sık görülmektedir. Bu ırkların yetiştiriciliği yapılırken, etiyolojik faktörlerden minimum etkilenmeleri için özen gösterilmelidir.

 

Resim 2. İntergenital Hiperplazi

Gebelik ve Laktasyon

Sığırların gebelik ve laktasyon dönemlerinde, çeşitli fizyolojik ve hormonal değişiklikler oluşur. Hayvanlar bu dönemlerde, içinde bulundukları durumdan ve beslenme ve çevre kaynaklı olumsuz durumlardan daha çok etkilenir.

Gebeliğin son aylarında doğum sonrası 6 ay içinde, ayak hastalıkları insidensi artmaktadır. Gebeliğin son döneminde, canlı vücut ağırlığındaki artış, özellikle arka ayaklarda oluşacak rahatsızlıklar açısından predispoze faktör olarak etkilidir. Yine aynı dönemde, kandaki protein ve kalsiyum düzeyi düşer. Serum protein düzeyinin düşmesine bağlı memelerde, ekstremitelerde ve inguinal bölgede ödemler meydana gelir. Ödemler, kan dolaşımını olumsuz etkiler. Bu yüzden ayağın canlı dokusu oksijensiz kalır ve kalitesiz boynuz tırnak gelişimi gözlenir.

Doğum sonrası dönemde sıkça görülen, metritis ve endometritis gibi  bazı akut seyirli toksik hastalıklar da ayak hastalıklarının sık görülmesine yol açar. Yine ani yem ve barınak değişiklikleri de hastalık artışını tetikler.

Laktasyonun ilk 5 ayında, ayak hastalıkları insidensi artmaktadır.

 

Ekstremitelerde Duruş Bozuklukları

Duruş bozuklukları, an ve arka ayaklardaki kemikler arasındaki normal eklem açılarının farklı sebeplerle bozulması sonucunda oluşmaktadır. Ön ve arka bacaklarda kapalı, açık, ileri, geri, “O bacaklılık”, X bacaklılık, paytak basış vb. duruş bozuklukları görülür. Bu bozukluklar, ayağın basışı, yapısı, tırnağın morfolojik özellikleri, boynuz tırnağın aşınması ve hayvanın yürüyüşü üzerinde etkili olmaktadır. Bu yüzden bacaklardaki duruş bozuklukları, pek çok ayak hastalığında, etiyolojik faktör olarak etkilidir.

 

Şekil 4. X Bacaklılık ve Ardları Açık Duruş

Tırnak Deformasyonları

Çeşitli nedenlerle tırnağın aşınma ve uzama dengesi bozulduğunda, tırnağın normal özellikleri kaybolarak, deforme yapılar şekillenir. Bozuklukları oluşumunda mevsim, ırk, stres, gebelik gibi faktörlerin yanı sıra hatalı barınma, beslenme ve bakım şartları da önemli rol oynamaktadır. Ülkemizdeki sığır işletmelerinde en sık rastlanan tırnak bozuklukları aşağıdadır.

• Makas Tırnak

Resim 3. Makas Tırnak

 

• Gaga Tırnak

Resim 4. Gaga Tırnak

 

• Geniş ve Yayvan Tırnak

Resim 5. Geniş ve Yayvan Tırnak

 

• Ayrık Tırnak

Resim 6. Ayrık Tırnak

 

• Tirbuşon (burulmuş) Tırnak

Resim 7. Tirbuşon Tırnak

 

 

• Düzenli ve Aşırı Uzamış Tırnak

Resim 8. Düzenli ve Aşırı Uzamış Tırnak

 

Tırnak deformasyonları, hayvanlarda yürüyüş ve ve duruş bozukluklarına yol açar. Bir çok travmatik ve enfeksiyöz hastalığa zemin hazırlar ve bu nedenle büyük ekonomik kayıplara yol açar.

 

Günlük Ağırlık Artışı

Bilhassa hayvanların büyüme dönemlerinde önemlidir. Bu dönemde günlük canlı ağırlık artışının 1 kg’dan fazla olması, laminitis için predispoze bir etkendir. Büyümeye paralel olarak tırnak büyüklüğündeki artış, boynuz tırnak üzerindeki mekanik stresi artırır. Büyümenin 3 – 5 aylık döneminde, günlük canlı ağırlık artışı 750 g kadar olmalıdır. Canlı ağırlık artışının yüksek olması, ayağın canlı dokusundaki hemoraji riskini artırmaktadır.

 

Hatalı Tırnak Kesimi ve Ayak Hastalıkları

Tırnak kesimi,  tırnakların aşırı uzamasının önlenmesi ve böylece deforme tırnak şekillerinin önlenmesi veya bozulan tırnakların düzeltilmesi amacıyla yapılır. Tırnaklar, sağlıklı bir yapıda olduğunda ağırlık, medial ve lateral tırnaklar arasında dengeli olarak dağılır. (Resim 10) Böylece tırnakların üzerindeki travmatik etki minimuma düşer. Hatalı tırnak kesimi sonucunda ağırlık, dengeli dağılmaz ve bir çok ayak hastalığının oluşumuna neden olur.

 

Şekil 5. Sağlıklı bir tırnak yapısı

 

Mekanik Faktörler ve Travma

Uygun olmayan zeminler, tırnak ve duruş bozuklukları, eksternal travma ve kontüzyonlar, ayak hastalıklarının oluşumunu hızlandırır. Tırnak ve duruş bozuklukları, yüksek vücut ağırlığı, tırnağın aşırı sert ve kuru olması, canlı dokularda travmatik etki yapar. Boynuz tırnağın neminin artması ve yumuşaması da ezilmelere, dolayısıyla da canlı tırnak dokusunda dolaşım bozukluğuna neden olur.

 

Ayak Hastalıkları Yönetimi

Yüksek düzeyde verim, ancak iyi bir işletme yönetimiyle mümkündür.  “İnsan – hayvan ve yaşama şartları” üçlüsü arasındaki sevk ve idare iyi olmalıdır. İşletmede sadece kaliteli hayvan bulundurmak yeterli olmaz. Verimi getirecek ortamın da sağlanması gerekir. Hayvanlar sadece üretim yapan makineler değildir. Fizyolojik ihtiyaçları olan, canlı varlıklardır.

Kaliteye yönelik işletmelerde aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir.

• Hayvanlarla birebir ilişkisi olan bakıcılar, nitelikli kişiler olmalıdır.
• Kalıtsal olarak niteliksiz hayvanlar sürüye katılmamalıdır.
• İşletmede, kapasitesinin üzerinde hayvan bulunmamalıdır.
• Barınaklar uygun şekilde düzenlenmeli, hayvanlar uzun süre hareketsiz kalmamalıdır.
• Barınak zeminleri temiz tutulmalı, imkan varsa altlık kullanılmalıdır. Zarar gören zeminler vakit kaybedilmeden tamir edilmelidir.
• Hayvanların ayakları düzenli olarak kontrol edilmeli, küçük sıyrık ve yaralar hemen tedavi edilmelidir.
• Tırnak kesimi ve ayak banyosu, bilinçli ve düzenli bir şekilde yapılmalıdır.